الآثار الباقیة عن القرون الخالیة (کتاب)این کتاب حاوی دقیق‌ترین گزارش‌های دوران باستان درباره علوم مختلف و نیز گاه‌شماری ملت‌ها ارائه شده است. مطالب این کتاب برای اینکه برای خواننده ملال‌آور نباشد، به صورت پراکنده ذکر شده است. از این کتاب نسخه‌های مختلفی به چاپ رسیده است. ۱ - معرفی مؤلفابوریحان، محمد بن احمد بیرونی، دانشمند برجسته ایرانی در نیمه دوم قرن چهارم و اوایل قرن پنجم است . او نویسنده‌ای جامع الاطراف و صاحب آثار پرشماری در ریاضیات، نجوم، داروشناسی، کانی‌شناسی، جغرافیا و... بوده است. وی به سال ۳۶۲ در بیرون (حونه) شهر کاث، پایتخت خوارزمشاهیان افریغی به دنیا آمد. او بیست و پنج سال نخست عمر خود را در خوارزم گذراند در این دوره از زندگی، علوم مختلف، فقه، کلام، صرف و نحو، جغرافیا، ریاضیات، ستاره‌شناسی و جز اینها را آموخت. در بخش آخر زندگی بیرونی، بیشتر شهرت او به عنوان منجم دربار غزنویان بود. ۲ - معرفی کتابدر این کتاب و نیز کتاب دیگر بیرونی «تحقیق ما للهند» دقیق‌ترین گزارش‌های دوران باستان درباره تاریخ علوم مختلف در هند و گاه‌شماری ملت‌ها را ارائه می‌دهد. بیرونی در این کتاب، برای آنکه کتابش ملال‌آور نباشد، مسائل پراکنده اما بسیار جالبی را یاد کرده است که بسیاری از آنها به طبیعیات مربوط می‌شود. درباره سنجش اعتبار منابع و مآخذ تاریخی از لابلای آثار مختلفش بویژه این کتاب می‌توان به تقسیم‌بندی ذیل دست یافت: ۱. گزارشی که عقل در سنجش آن به کار نمی‌آید و قیاس آن با رویدادها و تجربیات دیگر سودبخش نیست. ۲. گزارشی از رویدادی که وقوع آن عقلا محال یا در شرایط روزگار مورد نظر ناممکن باشد. ۳. گزارشی از رویدادی که وقوع آن در «عادت جاریة» ممکن است و برای سنجش آن باید هم به نقل و هم به عقل متکی بود. ۳ - روش بیرونی در برخورد با گزارشهاشیوه برخورد بیرونی با گزارش‌هایی که تحقق آن بطور معمول ممکن باشد، ترکیبی از اعتماد بر نقل و بهره‌گیری از شیوه‌های قیاسی است. به نظر وی باید ذهن خود را از هرگونه پیش‌داوری و تعصب پاک کرد و سپس با مقایسه روایت‌های مختلف و یافتن توافق‌ها و تشابه‌های آنها تا حد امکان در تصحیح آنها کوشید. البته از آنجا که عمر انسان حتی برای شناخت سرگذشت یک ملت بسیار کوتاه است، آنچه را که تصحیحش ممکن نبوده، باید عینا نقل کرد تا آیندگان از امکان دست‌یابی به این اخبار و پژوهش در آنها محروم نمانند. در آثار الباقیة بیرونی را می‌توان به عنوان یکی از پیشروان مردم‌شناسی و دین‌شناسی تطبیقی، دست کم در میان مسلمانان، دانست. بیرونی در آثار الباقیة در مورد باورها و مراسم آئینی گوناگونی که در میان ملل و پیروان ادیان و فرق مختلف وجود دارد بارها به تشابه‌ها و تفاوتهای موجود اشاره می‌کند. [۱]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقية عن القرون الخالية، ص۱۹.
[۲]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقية عن القرون الخالية، ص۴۴.
بیرونی در این کتاب برای رفع ملال خواننده، مطالب و مسائل پراکنده و در عین حال بسیار جالبی را ذکر می‌کند. تحقیقات بیرونی درباره تاریخ و آداب و رسوم ملل مختلف در آثار الباقیة، از بارزترین و نخستین نمونه‌های این گونه تحقیقات به شمار می‌رود. [۳]
بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقية عن القرون الخالية، ص۳۴۲.
وی در این کتاب تعصب و پیروی کورکورانه از عقاید رایج را رد می‌کند، زیرا از نظر وی تعصب چشم‌های بینا را کور و گوش‌های شنوا را کر می‌کند و انسان را به کاری وا می‌دارد که خرد و دانش آن را گواهی نمی‌دهد. ۴ - فلسفه ابوریحاننامآوری بیرونی در شاخه‌های مختلف علم از قبیل ریاضیات، نجوم، جغرافیا و... موجب غفلت از مقام وی در فلسفه شده است. اما شواهد موجود از آثار وی آشکار می‌سازد که بیرونی در این شاخه از معرفت نیز جایگاه درخور توجهی دارد. مثلا بیرونی در این کتاب، نتیجه مطالعات خود را درباره ماهیت زمان و ادوار تاریخ و منشا نظمی که در طبیعت مشاهده می‌شود بیان کرده است. در این کتاب با اینکه بارها تاکید کرده است که هنگام گزارش آداب و رسوم ملل به نفی یا اثبات نظرات مختلف کاری ندارد، اما باز هم آن دسته از روایات را که با عقل سلیم و اصول روش علمی سازگار نباشد، به یک سو می‌نهد. بیرونی حتی روایاتی را که از نظر وی مردود است نقل کرده، زیرا چه بسا خود وی نیز در داوری درباره این گزارشها گه گاه به خطا رفته باشد. ۵ - نسخهشناسیاولین بار توسط خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی وزیر (۶۴۵- ۷۱۸ ق) در تاریخ «جامع» خود نسخه‌ای خوش‌خط و زیبا متضمن بیست و پنج مجلس از آن فراهم آورد. تا نیمه دوم سده سیزدهم هجری قمری که علیقلی میرزا اعتضاد السلطنة (۱۲۳۴- ۱۲۹۸ هجری قمری) وزیر مشهور علوم ناصری به ترجمه و شرح بهری از آن پرداخت. در اروپا نخستین بار سرهنری راولینسن انگلیسی که نسخه‌ای از کتاب «الآثار» را از ایران خریده بود، گفتاری با استفاده از آن درباره آسیای میانه نگاشت که به یک‌باره مورد توجه شرق‌شناسان قرار گرفت. سپس بنیاد ترجمه آثار شرقی لندن در سال ۱۸۶۹ عزم بر طبع و ترجمه کتاب کرد و این امر به دانشمند زبان‌شناس آلمانی (استاد رشته ادب عربی) زاخائو محول شد که وی هم متن عربی را ویراست و با عنوان آلمانی «تاریخ شناسی ملت‌های مشرق زمین» چاپ کرد و هم یک سال بعد، ترجمه انگلیسی کتاب را با همان عنوان طبع و نشر نمود. چاپ زاخائو بر اساس سه نسخه خطی شناخته شده «الآثار» تا زمان وی صورت گرفته است: ۱- نسخه لندن مربوط به موزه بریتانیا که معرب و مشکول است تاریخ کتابت آن ۱۰۷۹ ه/ ۱۶۶۹ م و گویا در یکی از شهرهای مرکزی ایران تحریر شده باشد. ۲- نسخه راولنیسن که متعلق به موزه بریتانیاست. تاریخ کتابت آن ۱۲۵۴ ق/ ۱۸۳۸ م، به تحریر یعقوب تفرشی در تهران که از روی نسخه‌ای کهن متعلق به کتابخانه مسجد شاه تهران نوشته شده است. ۳- نسخه پاریس متعلق به کتابخانه ملی که معرب و شکول است. تاریخ کتابت ندارد اما به نظر می‌رسد- با توجه به شباهت‌هایی که با نسخه لندن دارد- حدود همان سال ۱۰۷۹ تحریر شده باشد. ۶ - منابع۱. دائرة المعارف بزرگ اسلامی. ۲. دانشنامه جهان اسلام. ۳. مقدمه ویراستار. ۷ - پانویس
۸ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |